وابستگی و رفاه بشر به مواد معدنی آنچنان قدمت دارد که پژوهشگران تاریخ زندگی بشر را بر اساس انواع کانیها تقسیم میکنند (عصر حجر، عصر مفرغ، عصر آهن). وجود کانیهای ارزانقیمت، زمینه لازم را برای پایهریزی تمدن صنعتی ایجاد کرده و هنوز هم رفاه عمومی جوامع بشری وابستگی نزدیکی با مصرف سرانه محصولات معدنی دارند.
روزنامه روزگار معدن نوشت: ساختار زمینشناسی و ظرفیت معدنی ایران به
نحوی است که میتوان در همه جای آن به ذخایر گرانبها، غنی و متنوع معدنی
دست پیدا کرد. بر این اساس، بخش معدن در برنامههای توسعه اقتصادی و
اجتماعی کشور و بودجههای سالیانه جایگاه خاصی دارد. اما از طرف دیگر،
تهدیدات ناشی از سرعت بیسابقهای که در استخراج معادن پدید آمده، بهویژه
در مناطق جنگلی کشور، بر فواید آن سنگینی میکند. استخراج و فرآوری مواد
معدنی، بهخصوص در معادن روباز، نقش مهمی در مشکلات زیستمحیطی از قبیل
کاهش سطح جنگلها، فرسایش خاک و آلودگی آبوهوا ایفا میکند. باوجود اصول
۴۵ و ۵۰ قانون اساسی و الزامات زیستمحیطی که مطرح میکنند، بخشهای مختلف
شامل وزارت صمت، سازمان جنگلها و مراتع، وزارت نیرو و غیره، به فعالیتهای
مخالف این اصول میپردازند و در بعضی مواقع نیز بخشی نگری در تصویب و
تفسیر قوانین باعث به وجود آمدن تعارض و تداخل امور محوله در این سازمانها
شده است.
در همین راستا ما در«روزگار معدن» گفتوگویی با سلیمان بازوند فعال محیطزیست داشتیم که در ادامه میخوانید.
فعالیتهای معدنی در ایران با رعایت مقررات و ضوابط محیط زیستی انجام میشود؟
تأثیر
صنعت معدن در ایران بهعنوان یکی از بخشهای اصلی اقتصاد کشور، در حفظ
ضوابط محیط زیستی بسیار مهم است. در این راستا، دولت برای حفظ محیطزیست در
فعالیتهای معدنی، قوانین و مقرراتی را تدوین کرده است که توسط سازمان
حفاظت محیطزیست نظارت میشوند.
شرکتهای معدنی در ایران برای حفظ
محیطزیست، باید اقداماتی ازجمله انجام آزمایشها محیطی، استفاده از
فنّاوریهای پاک، مدیریت پسماندها و نظارت مستمر را انجام دهند. معدنکاری
یکی از حوزههای تولیدی در ایران است و به دلیل داشتن ظرفیتهای مناسب در
این حوزه، این بخش در اولویت برخی وزارتخانههایی که مسئول توسعه کشور
هستند، قرار دارد.همچنین از طریق بخش خصوصی نیز حمایت میشود. از این منظر،
معدنکاری بهعنوان یک فعالیت اقتصادی مهم محسوب میشود و ارزش کار معدن
روزبهروز در برنامههای توسعه کشور بالا میرود. بعد از نفت، معدن در حال
رسیدن به جایگاهی است که در برنامههای آتی توسعه کشور بهعنوان یکی از
محورهای توسعه مطرح شود. اما متأسفانه، در کنار این اهمیت، ذات و نوع
فعالیتهای معدنکاری و همه بخشهای آن بهطور خیلی محسوسی در حوزه
محیطزیست اثرگذار بوده است. تجربه ۴۰ سال گذشته نشان میدهد که این بخش
بهطور گسترده آثار و پیامدهای غیرقابل جبرانی بر طبیعت ایران گذاشته است.
برخلاف
تمام پیوستها و اطلاعاتی که ارائه میشود، این پیوستها شکل اجرایی به
خود نگرفته و کشور دچار تخریبهای زیادی ناشی از فعالیتهای معدنی شده است.
همه فعالیتهای توسعهای از حوزه نفت، صنعت، راه و غیره پیامدهایی در بخش
محیطزیست وارد میکنند، اما وزارتخانهها یا بخشهای دیگر تا حدودی به این
توان رسیدهاند- با استفاده از فنّاوری و تعاملات با سازمان- که بخشی از
تأثیرات منفی خود را جبران کنند و با برنامه تا حدی در جهت حفظ محیطزیست
گام بردارند.
اما بخش معدنکاری در حوزه محیطزیست؛ تعامل، همراهی و آن
انتظاری که از آن میرود را برآورده نکرده یا نتوانسته برآورده کند که این
امر علتهای مختلفی دارد. ظرفیتهای معدنی کشور، عدم استفاده از
فنّاوریهای پیشرفته و یا نبود آنها، نقص در قوانین و مقررات محیط زیستی،
عدم رعایت نکات ایمنی و بهداشتی در فعالیتهای معدنی و همچنین تداوم برخی
از فعالیتهای غیرقانونی و غیرمسئولانه ازجمله عوامل مؤثر در این مسئله
هستند.
بهطورکلی، برای حفظ محیطزیست در بخش معدن، باید از
فنّاوریهای پیشرفته و دقیق استفاده کرد و قوانین محیط زیستی را بهطور
کامل اجرا کرد. همچنین با توجه به اهمیت حفظ محیطزیست، باید به اینکه
فعالیتهای معدنی بهطور مستمر و پایدار در جهت حفظ محیطزیست و توسعه
پایدار صورت گیرد، توجه شود.
برای این منظور، باید معدنکاری را بهعنوان
یک فعالیت اقتصادی مسئولانه و مطابق با مقررات محیط زیستی در نظر گرفت و
تلاش برای جبران آثار منفی آن را برکنار توسعه فعالیتهای معدنی انجام داد.
برنامههای سازمان محیطزیست در خصوص معادن چیست؟
سازمان محیطزیست باید در پی احیای ردپای قانونی و رعایت ضوابط محیط
زیستی باشد. ابتدا باید از طریق یک کارگروه تعاملی در وزارت صمت، تلاش برای
تدوین یا مصوب شدن ضوابط زیستمحیطی را انجام دهد. بااینحال، فاصله بین
نگاه سازمان محیطزیست و بهرهبرداران و وزارت صمت بسیار زیاد است و تاکنون
توافق قابل قبولی بهدست نیامده است. در نتیجه، سازمان محیطزیست همواره
به دنبال تعیین حداقلهایی در این زمینه برای قانونگذاری بوده است. البته
اخیراً، تلاشهای این سازمان به یک لایحه منجر شده است که جای خوشحالی
دارد. نماینده محیطزیست در شورای عالی معادن حضور دارد و مشکلات معدن در
این شورا مطرح میشود و مشکلاتی که بعضاً با محیطزیست دارند را آنجا
حلوفصل میکنند.
همچنین، کارگروه تعامل برای محیطزیست و فعالیتهای
معدنی زیرمجموعه شورایعالی معادن قرار دارد. با توجه به شرح وظایف کارگروه
و شورای عالی معادن، استنباط میشود که بیشتر رویکرد آنها به تسهیل
مشکلات فعالیتهای معدن است تا توجه به مسائل محیطزیست و اولویت قرار دادن
آنها. در صورت وجود معادن متروکه در مناطق حفاظتشده که برای احیای آنها
نیاز به همکاری با سازمان محیطزیست دارند.
فعالیتهای معدنی با توجه به نوع فرآیند استخراج و فرآوری و همچنین محل قرارگیری معدن، میتواند آثار مخربی بر محیطزیست داشته باشد.
در
این رابطه، رعایت ضوابط و مقررات محیط زیستی در فعالیتهای معدنی بسیار
حائز اهمیت است. در کشورهای پیشرفته، ضوابط و مقررات محیط زیستی برای
فعالیتهای معدنی بسیار سختگیرانه است و از شرکتهای معدنی خواسته میشود
که با رعایت این ضوابط و مقررات، از آسیب به محیطزیست پرهیز
کنند.
این رویکرد باعث شده تا فعالیتهای معدنی در این کشورها در کنار توسعه اقتصادی، بهبود و حفظ محیطزیست نیز موردتوجه قرار گیرد.
در
کشور ما نیز قوانین و مقررات محیط زیستی برای فعالیتهای معدنی وجود دارد
اما ممکن است در عمل اجرای این قوانین با مشکلاتی روبهرو شود.
برای رفع
این مشکلات، نیاز است تا این قوانین بهدرستی اجرا شوند و همچنین شرکتهای
معدنی باید به رعایت ضوابط و مقررات محیط زیستی اهمیت بدهند. در این
راستا، افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از محیطزیست و اجرای صحیح
قوانین و مقررات محیط زیستی برای فعالیتهای معدنی، میتواند بهبود وضعیت
محیطزیست و توسعه پایدار را در کشورمان به دنبال داشته باشد.
همیشه این
سؤال را از وزارت صمت داشتهایم که این پیوستهایی که بیان میکنید که از
طرف شما رعایت میشود یک معدن را به ما نشان دهید که مطابق ضوابط کشورهای
خارجی و همه فعالیتهای معدنی دنیا در عین معدنکاری، محیطزیست اطراف آن
حفظ شده باشد. در ایران چنین اتفاقی نیفتاده است و من میتوانم دهها مورد
را مثال بزنم که زخمهای عمیقی بر طبیعت کشور ناشی از فعالیتهای معدنی
واردشده است.
اما وقتی این موارد مطرح میشود، دوستان استدلالهای خاص
خود را ارائه میدهند که یکسری تعرفههای دولتی برای تخریب منابع طبیعی
پرداخت میکنیم و منابع طبیعی هم موظف است این آثار و تبعات را جمعآوری
کند.
درصورتیکه این اعداد و ارقام با احیای این معدن هیچ تناسبی ندارد،
کلاً هیچ تأثیری هم درزمینه احیای محیطزیست نمیگذارد و آلودگی و
تخریبها باقی میماند. بنابراین چالش و نگرانی بزرگ برای محیطزیست از
طریق فعالیتهای معدنی همیشه وجود دارد. تمام مناطقی که خارج از مناطق
چهارگانه حفاظتشده محیطزیست بوده در آنها قوانین و مقرراتی جدی نه در
قانون معادن که در قانون حفاظت و بهسازی وجود دارد و بهاینعلت بخش معدن
در آنجا کمتر امکان ورود پیداکرده است، فقط همین بخشها مانده است و خارج
از این مناطق تخریبشده است. یعنی اگر به یک استان نگاه کنیم میبینیم که
اطراف مناطق حفاظتشده آن بهطورکلی فعالیتهای معدنی انجام میشود و تا
آنجا که امکان کار وجود دارد، ورود پیداکردهاند. بنابراین حیاتوحش منطقه،
تنوع زیستی و ترددهای طبیعی خود را از دست داده و فقط در مناطق حفاظتشده
بلاک و فریز شدهاند.
اتفاقاً شیوه بیان هم به این شکل است که اگر
مثلاً با معاون معدنی وزارت صحبت شود اعداد و رقمهایی ارائه میدهد که ما
در کل کشور چند دهم درصد مساحت کار معدنیمان است. درصورتیکه این اعداد در
آمار چنین به نظر میرسد اما ازنظر ماهیتی بیشتر معادن در مناطق آزاد قرار
دارد. چون با توجه به قانون معادن، معادن را واگذار میکنند و پروانه
اکتشاف داده میشود. این محدودهها را به آدمهای مختلف میسپارند و آنها
هم یک دوره بهرهبرداری میکنند و میروند.
بنابراین آثار و تبعات باقی
میماند. سازمان محیطزیست به دنبال این است که به قوانینی که در مجلس
دورههای گذشته برای رونق معدن وجود داشت به شکلی جهت داده شود که به
محیطزیست در آن توجه شود.
الان ما بخواهیم وارد این زمینه شویم، قطعاً
نگاه نمایندههای محترم مجلس و فعالان اقتصادی، اقتصادی است و توسعه پایدار
نیست. ضوابطی وجود ندارد که این بخشها را مکلف به رعایت کند و این اتفاق
باعث شده دیوار بیاعتمادی بین فعالیت معدنی با محیطزیست کشیده شود.
اگر
با کارشناسان محیطزیست و مدیران استانی کشور صحبت کنیم همه بهنوعی
زخمخورده فعالیتهای معدنی هستند، از این منظر وضع موجود کشور در حوزه
معدن گواه این حرف است.
فعالیتهای معدنی در ایران چه تأثیراتی بر محیطزیست کشور گذاشته است؟
فعالیتهای معدنی باعث آلودگی آب، خاک، هوا، صوتی و تخریب دید و منظر
میشود و متأسفانه برنامه جامعی برای احیای منطقه پس از دوره فعالیتهای
معدنی وجود ندارد. در حقیقت، فعالیتهای معدنی بهطورکلی در سه بخش آب، خاک
و هوا بهطور بالقوه موجب آلودگی و تخریب میشود. در معادن زیرزمینی و
روزمینی از موادی که باعث تولید پساب، فاضلاب و آلودگی هوایی میشود
استفاده میشود.
این فعالیتها فرسایش را نیز ایجاد میکند و ازجمله
اقدامات تخریبی زمین هستند. همچنین، تردد کامیونها، ماشینآلات راهسازی و
جادهسازی و معدنی برای روستاها آلودگی هوا ایجاد میکند و در برخی موارد
به استفاده از مواد ناریه نیز مرتبط است. انفجارهایی که در معادن انجام
میشود، آلودگی صوتی ایجاد میکند و موجب ایجاد مشکلاتی برای مردم میشود.
در
صورتی که فاصله بین روستاها و معادن رعایت شود، ازنظر ایمنی کار برای
شهرها و روستاهایی که نزدیک محدوده معدن قرار دارند، ایمنی بیشتری فراهم
میشود. بااینحال، ذات فعالیت معدن به شکلی است که نمیتواند همیشه این
فاصله را رعایت کند و گاهی استفاده از ذخایر معدنی امکانپذیر نیست. بهطور
مثال، در دره زرشک یا علیآباد استان یزد در اطراف شهرستان تفت، یک پروژه
معدنی مس چندین سال است که موردبررسی و بحث قرارگرفته است. این استخراجها
عمق لایهبرداری تمام قنوات، چشمهها، مسیرهای طبیعی، آبها و زیستگاههای
حیاتوحش را دچار اختلال میکند. بهعلاوه، فعالیتهای معدنی پسماند و
باطله برداریهای شدیدی را با خود به همراه دارد. مثلاً در معادن مس و طلا
از روشهایی استفاده میشود که آلایندههایی تولید میکند و باطلههای
آلودهای از خود بهجا میگذارد. این باطلهها ممکن است شامل فلزات سنگین،
مواد شیمیایی و سموم باشند که به آب، خاک و هوا آلوده میشوند و میتوانند
برای انسانها و حیوانات خطرناک باشند.
برای پیشگیری از آلودگی و تخریب
محیطزیست به دلیل فعالیتهای معدنی، باید از فناوریهای پاک و سبز در
فرآیند استخراج استفاده کرد. این فناوریها میتوانند به تولید کم
آلایندهترین مواد ممکن کمک کنند و بهاندازهای که امکانپذیر است، از
پسماندهای فعالیتهای معدنی جلوگیری کنند. برای مثال، استفاده از
فناوریهای سبز در فرآیند استخراج طلا میتواند به کاهش تولید آلایندهها و
باطلههای آلوده کمک کند.
همچنین، باید به حفاظت از زیستگاهها و
محیطزیست در اطراف معادن توجه کرد و فعالیتهای معدنی را بهگونهای
برنامهریزی کرد که به حداقل رساندن آلودگی و تخریب زیستگاههای حیاتوحش
منجر شود. همچنین، باید برنامههایی برای احیای منطقه پس از دوره
فعالیتهای معدنی ارائه داد تا محیطزیست وزندگی مردم در آن منطقه تحت
تأثیر فعالیتهای معدنی قرارگرفته رونق گیرد.
آیا این برنامهها برای همه معادن در سطح جهان اجرا میشوند؟
بله، برنامههای حفاظت محیط زیستی برای فعالیتهای معدنی باید برای همه
معادن اجرا شود. درواقع، همه شرکتهای معدنی در سراسر جهان باید قوانین و
مقررات حفاظت محیط زیستی را رعایت کنند و باید برای اجرای برنامههای حفاظت
محیط زیستی همکاری کنند. در ایران، سازمان حفاظت محیطزیست مسئول نظارت بر
فعالیتهای معدنی است و باید از رعایت قوانین و مقررات حفاظت محیط زیستی
توسط شرکتهای معدنی اطمینان حاصل شود.
همچنین اقداماتی برای حفاظت از
محیطزیست در فعالیتهای معدنی در سطح جهانی نیز انجام میشود. سازمانها و
سازمانهای بینالمللی، نهادها و انجمنهای مرتبط با حفاظت محیطزیست،
همکاری با صنعت معدن و دولتهای مختلف را برای حفاظت از محیطزیست در
فعالیتهای معدنی تشویق میکنند.
برخی از این سازمانها عبارتاند از:
بانک جهانی، اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد در کل، اقداماتی برای حفاظت از
محیطزیست در فعالیتهای معدنی در سطح جهانی انجام میشود و تلاش برای
کاهش تأثیرات منفی فعالیتهای معدنی بر محیطزیست در سراسر جهان ادامه
دارد.
آیا معدنکاری در ایران به محیطزیست توجه میکنند؟
فعالیتهای معدنی در ایران تأثیرات جدی بر محیطزیست کشور داشتهاند،
اما بهصورت کامل نمیتوان گفت که این تأثیرات چه میزانی است. در بسیاری از
موارد، مدیران معدن به محیطزیست توجه کافی نداشتهاند و بهجای آن، تلاش
خود را برای دریافت مجوزها و اجازههای لازم به کار گرفتهاند. این در حالی
است که فعالیت معدنی علاوه بر ایجاد درآمد و اشتغال، بهعنوان یک فعالیت
تخریبی محسوب میشود؛ یعنی با ورود ماشینآلات به منطقه، ایجاد جادهها،
بریدن کوهها و استخراج معادن زیرزمینی، بر محیطزیست خسارت وارد میشود.
درحالحاضر،
در بسیاری از استانها، معادنی وجود دارند که به دلیل نوع آلودگی آنها،
سالانه هزاران دام تلف میشوند. این آلودگیها نهتنها به دلیل فعالیتهای
معدنی بلکه به دلیل کارخانههای فرآوری مواد معدنی نیز ایجاد میشود.
بهعنوان مثال، کارخانههای فولادسازی و تولید مس و طلا، باعث تولید آلودگی
در منطقه میشوند. همچنین، دپوی شدید ضایعات این معادن محیط را آلوده
میکند، بعضی صنایع از این مواد استفاده میکنند، بخشی از آن را برداشت
میکنند و مابقی میماند. برای مثال، برای استخراج طلا، تنها یک قسمت کوچکی
از ماده معدنی طلا بهدقت میآید و بقیه بهصورت ضایعات و پساب در محیط
باقیمانده و به آلودگی محیطی منجر میشود. با توجه به اینکه مقدار زیادی
ضایعات و پساب در این فعالیت تولید میشود، تأثیر آن بر محیطزیست بسیار
جدی است.
بهطورکلی، صاحبان معادن نمیتوانند چندان رویکرد زیستمحیطی
داشته باشند زیرا فعالیت معدنی بهطور ذاتی باعث تخریب محیطزیست میشود.
ازاینرو، تصویب قوانین قابل قبولی برای کنترل تأثیرات معدنکاری بر
محیطزیست ضروری است، اما به نظر دیگر، برای حل مشکلات محیطی ناشی از
فعالیتهای معدنی، باید به روشها و فناوریهای جدید و پایدارتر توجه کرد و
تلاش کرد که آثار منفی فعالیتهای معدنی روی محیطزیست کاهش یابد. در
حوزههای دیگر مانند صنعت و نفت، اقدامات خوبی برای کاهش تأثیرات منفی بر
محیطزیست انجامشده است، اما در حوزه معدن، هنوز کار زیادی برای کنترل
آثار منفی این فعالیت بر محیطزیست باقیمانده است. لذا، باید اولویتبندی
کارهای ضروری برای کاهش تأثیرات منفی فعالیتهای معدنی بر محیطزیست را در
نظر گرفت و راهکارهای جدید و پایدارتر را برای این منظور پیشنهاد داد.
شهریار خادمی
منبع خبر :
http://www.biroonit.ir/fullcontent